خلاقیت مفهومی است که تعاریف آن در طول زمان تغییراتی کرده است و پژوهشگران مختلف تعاریف متعددی برای آن ارائه نموده ­اند که البته اشتراک معنایی زیادی دارند.

خلاقیت تولید چیزی است که هم اصیل و هم ارزشمند و نشأت گرفته از فرایندهای خودآگاه و ناخودآگاه انسان می­باشد. از دیدگاه علمی محصولات تفکر خلاق گاهی اوقات به تفکر واگرا ارجاع داده می­شود.

فرایند خلاقیت

فرایند حل خلاقانه مسائل، دارای الگویی شش مرحله ­ای است.

مرحله اول: حقیقت ­یابی

حقیقت­یابی شامل گام­های زیر است:

تعریف مسئله: در این مرحله فرد مسائلی را که باید حل کند شناسایی و انتخاب می­کند.

آماده­ سازی: جمع­ آوری و گزینش داده­ های مربوط به موضوع که این داده ­ها شامل دانشی است که از قبل در ذهن وجود داشته و به علاوه دانش­ هایی است که جدیداً برای حل خلاق مسئله جمع­ آوری می­کنیم.

مرحله دوم: پالایش

داده­ های جمع ­آوری ­شده نیاز به پالایش و طبقه ­بندی اساسی دارد و میان اندیشه ­ها و مطالب مناسب و بیهوده تفکیک قائل شویم.

مرحله سوم: تجزیه و تحلیل

در این مرحله فرد در عمق اطلاعات دریافتنی به جستجو می­پردازد و مطابق با مسئله و هدفی که از حل مسئله دارد، از اطلاعات استفاده می­کند.

مرحله چهارم: ایده ­یابی

در این مرحله به کمک داشته­ های ذهنی که در مراحل اول تا سوم طی فرایندهای ویژه ­ای جمع ­آوری و پردازش شده ­اند، فرد شروع به تولید ایده­ های خلاقانه می­کند که شامل گام­های زیر است:

ایجاد ایده: تدبیر اید­ه ­های آزمایشی موقت به عنوان سرنخ های ممکن.

پروراندن ایده ­ها:این مرحله با انتخاب مفیدترین ایده­‌ها و افزودن یا تغییر و ترکیب آنها که منجر به ایجاد ایده­‌های جدیدتر و متکامل­‌تر می­شود انجام می­پذیرد.

مرحله پنجم: راه­ حل ­یابی

این مرحله شامل دو گام زیر است:

ارزشیابی فرد: فرد از این طریق بهترین ایده‌­های تولیدشده را انتخاب می­کند.

گزینش: انتخاب راه‌ ­حل­هایی از میان ایده‌­های گزینش­‌شده و پیاده­‌سازی آن.

مرحله ششم: دریافت بازخوردها

با گرفتن بازخورد مناسب ضعف­ها و کاستی­های ایده­‌ها موردبررسی قرارگرفته و با استفاده از تجربیات عملی، ایده­‌ها متکامل­تر و عملی‌­تر

می­شوند.

خصوصیات افراد خلاق

هوش

افراد خلاق، همواره به اندازه کافی از هوش برخوردارند؛ یعنی لزوماً انسان­های دارای هوش بالا، انسان­های خلاقی نیستند بلکه افراد خلاقی هستند که توانسته‌­اند هوش خود را به نحو مطلوبی تربیت و سازمان­دهی کنند.

انعطاف­پذیری ادراکی

توانایی دست کشیدن از یک قانون و چارچوب و یافتن قوانین جدید را دارند.

ابتکار

توانایی و تمایل به ایجاد جواب‌­های غیرمعمول و مرسوم را در واکنش به محرک­های محیطی دارند. تنوع­‌ طلبی و بیزاری از انجام کارهای  به صورت روتین از دیگر خاصیت­‌ها است.

استقلال رأی و داوری

به خود متکی بودن و سنجش افکار و ایده‌­ها بر مبنای منطق و استدلال به دور از وابستگی­‌ها و عدم تمایل به همرنگی با جماعت از دیگر ویژگی­های این افراد است.

اعتماد به نفس

به توانایی خود اعتماد دارند و تصویری واقعی از امکانات و توانمندی های خود دارند.

خطرپذیری

از انتقاد و شکست ترسی ندارند و اشتباهات را فرصت­‌هایی برای یادگیری تلقی می­کنند.

تمرکزذهنی

متمرکزکردن توجه به صورت عمدی و ارادی بر روی موضوعی که در یک لحظه خاص اهمیت دارد.

دانش

افراد خلاق، سال‌­های زیادی را برای کسب دانش و تسلط بر موضوع مورد علاقه خود صرف می­کنند و علاوه بر آن همواره درحال توسعه دائمی دانش و آگاهی خود هستند.

پیشینه تاریخی

افراد خلاق، عموماً در زندگی دچار رخدادهای متنوعی بوده‌­اند و بعضاً فقدان­‌های بزرگی نظیر والدین یا امکانات مالی داشته­‌اند. این فقدان­ها فرد را واداشته­‌اند تا درجهت رفع نیاز خود به راه­‌حل­­های خلاقانه بیندیشد.

نیاز به کسب موفقیت

افراد خلاق نیاز دارند در کسب هد‌ف­های خود، به موفقیت­هایی دست پیدا کنند. این نیاز منبعی قوی و دلگر‌م­ کننده برای تلاش مضاعف فرد درزمینه ­ی دستیابی به راه ­حل های تازه، ریسک­ پذیری بیشتر و تمرکز قوی­تر بر روی موضوع است.

عوامل بازدارنده خلاقیت عبار­تند از:

• مسئله تنها یک راه ­حل درست دارد.
• سعی بر اینکه همیشه منطقی باشیم.
• ترس از ابهامات و علاقه به مشخص بودن همه چیز.
• ترس از شکست و پرهیز از انجام کارهای مخاطره ­انگیز.
• تخصص پیدا کردن تنها در یک کار.
• ترس از احمق جلوه داده شدن توسط دیگران.
• تمایل به همرنگی با جماعت.
• اعتقاد نداشتن به اینکه می ­توانیم خلاق باشیم.

را­ه­های پرورش خلاقیت

تجربه

تجربه غنی ­ترین منبع سوخت و عاملی است که موجب می ­شود انسان بتواند ایده­ های خلاقانه ارائه بدهد.

بازی­های  فکری

حل معما، جدول، شطرنج، کلمات متقاطع، بیست سوالی­ ها، حل مسائل ریاضی در تقویت قدرت تفکر مؤثرند.

سخت ­کوشی

آنچه موجب خلاقیت می­شود، لزوماً هوش و نبوغ فوق­ العاده نیست بلکه کوشش مضاعفی است که افراد خلاق انجام می­دهند تا مغز را به تصور وادارند.

دانش

دانش ماده اولیه مصورسازی است. توسعه دائمی دانش و اطلاعات وسیع در بروز ایده ­های خلاقانه نقش بی­ بدیلی دارند.

روحیه پرسش­گری

تقویت روحیه پرسش­گری و اینکه انسان از طرح سؤال­های به ظاهر کودکانه واهمه نداشته باشد و سؤال­ های چالش ­برانگیز مطرح کند، باعث پرورش کنجکاوی در انسان می­ شود و ساختارشکنی قالب­ های ذهنی را تسریع می­کند.

زندگی انتزاعی

تمام کارهایی که در زندگی انجام می­شود یا حتی انسان­ های پیرامون، می­توانند به صورت انتزاعی و سمبولیک باشند.

* ملیکا مهرجو -کارشناس ارشد روانشناسی عمومی